Το ψηφιδωτό, "τέχνη υπομονής", είναι η τέχνη της αιώνιας ζωγραφικής και επιζεί χάρη στα υλικά του. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το κύριο υλικό του ψηφιδωτού είναι η πέτρα, η οποία χρησιμοποιήθηκε στη φυσική της κατάσταση: θαλάσσιο ή ποταμίσιο βότσαλο. Κατόπιν κομμένη σε μικρούς κύβους. Οι τεχνίτες χρησιμοποίησαν πολύ τα μάρμαρα για τους πλούσιους χρωματισμούς τους και επειδή κόβονται σχετικά εύκολα (σύμφωνα με την κλίμακα σκληρότητας του MOHS, ο ασβεστίτης έχει σκληρότητα 3, οι σκληρές λεγόμενες πέτρες 6).
Όταν τα φυσικά πετρώματα που έβρισκαν οι τεχνίτες δεν είχαν πλούσια χρώματα, κατέφευγαν στον τεχνητό τους χρωματισμό. Γνωρίζοντας οξειδώσεις που προκαλούνται στα πετρώματα από την υψηλή θερμοκρασία, κατάφερναν να φτιάχνουν χρώματα και αποχρώσεις. Άλλες μέθοδοι τεχνητού χρωματισμού ήταν η εμβάπτιση των λευκών, μαρμάρων σε βραστά ελαιώδη υγρά με χρώμα. Οι περίτεχνες συνθέσεις περιείχαν συχνά ημιπολύτιμους λίθους, φίλντισι, κοράλι και άλλα υλικά. Στα εντοίχια ψηφιδωτά βλέπουμε τη χρήση υαλόμαζας. Tο εύθραυστο αυτό υλικό είναι ανθεκτικό στο νερό και στις δυσμενείς ατμοσφαιρικές συνθήκες, γι' αυτό χρησιμοποιήθηκε και σε συντριβάνια. Με υαλόμαζα, σε μορφή λεπτής γυάλινης πλάκας, φιλoτεχνήθηκαν και έργα με την τεχνική του OPUS SECTILE. Ωραιότατα τέτοια "πανώ" υπάρχουν στο Μουσείο της Ισθμίας, κοντά στην Κόρινθο. Με την ίδρυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας παρατηρείται μία νέα άνθιση της τέχνης του ψηφιδωτού. Νέες μέθοδοι και τεχνικές εφευρίσκονται. Ψηφίδες πολύχρωμες, με νερά, με σπάνια χρώματα και υλικά κατασκευάζονται. Η κατάκτηση όμως του Βυζαντίου από τους Λατίνους (1204) φέρνει τους υαλοκατασκευαστές στη Βενετία, όπου δημιουργούνται τα πρώτα βενετσιάνικα εργοστάσια κατασκευής υαλόμαζας. Τον 14ο αιώνα οι φούρνοι του Μουράνο, στη Βενετία, αρχίζουν την παραγωγή σμάλτου. Στην ελληνική παλέτα, που αποτελούσαν δύο τόνοι κόκκινου, πέντε μπλε, άσπρο, κίτρινο, λίγα πράσινα και λίγα ουδέτερα χρώματα, προσθέτονται το βαθύ κίτρινοπορτόκαλο, το βαθύ κόκκινο και το πορφυρό.
Τον 15ο αιώνα ο πιο φημισμένος παραγωγός γυαλιού, ο Μιχαήλ Τζιαμπόνο, κατασκευάζει υαλόμαζα σε δύο στρώματά διαφορετικού χρώματος, εγκαινιάζοντας έτσι μια νέα εποχή στην τεχνική του σμάλτου, με δυνατότητες απεριόριστης χρωματικής εκμετάλλευσης.
Οι χρυσές ψηφίδες, που θαυμάζουμε κυρίως στα εντοίχια ψηφιδωτά, υπάρχουν σε ελάχιστα ψηφιδωτά δαπέδου. Ένα παράδειγμα βρίσκεται στην Ακυληία της Ιταλίας, στη via AUGUSTA, κοντά στη βασιλική του Επισκόπου Θεοδώρου, όπου εικονίζεται ο Καλός Ποιμήν. Στο δεξί του χέρι κρατά την ποιμενική ράβδο που τονίζεται χάρη στις χρυσές ψηφίδες που την συνθέτουν. Είναι πιθανό οι χρυσές ψηφίδες να πρωτοχρησιμοποιήθηκαν από τους πρώτους Χριστιανούς, γιατί βρέθηκαν τοποθετημένες στο ασβεστοκονίαμα που έκλεινε τους τάφους στις κατακόμβες του 3ου και 4ου αιώνα στη Ρώμη.
Η κατασκευή της χρυσής ψηφίδας είναι αρκετά περίπλοκη : Πάνω σε ένα στρώμα γυαλί απλώνεται κόλλα, επάνω στην οποία ακουμπά ένα φύλλο χρυσού, αυτό με τη σειρά του επικαλύπτεται από ένα λεπτότατο στρώμα γυαλιού. Άλλος τρόπος κατασκευής χρυσής ψηφίδας, που εφάρμοσαν οι Βυζαντινοί: Πάνω σε ένα στρώμα γυαλί τοποθετούσαν φύλλο χρυσού και το σκέπαζαν με κονιορτοποιημένο γυαλί, κατόπιν το έβαζαν στο φούρνο. Το κονιορτοποιημένο γυαλί έλειωνε, δημιουργώντας ένα στρώμα λεπτότατου γυαλιού αρκετά καλά κολλημένο επάνω στο χρυσό.
Συχνά όμως μπορούμε να δούμε σε ψηφιδωτά που έχουν σωθεί, το επάνω στρώμα του γυαλιού να έχει ξεκολλήσει, αφήνοντας εκτεθειμένη τη χρυσή επιφάνεια που αλλοιώνεται. Τον 15ο αιώνα, στη Βενετία, κατασκευάστηκαν πολύ ανθεκτικές χρυσές ψηφίδες : Γυαλί και χρυσός συνδυάζονται σε υγρή κατάσταση έτσι ώστε να έχουν τέλεια επαφή, ομοιόμορφο πάχος και μεγάλη αντοχή. Το 1881 ο Λορέντζο Ράντι, τεχνίτης από το Mουράνo, έφτιαξε ασημένιες ψηφίδες, όπου αντί να χρησιμοποιήσει ασήμι όπως έκαναν οι Βυζαντινοί, χρησιμοποίησε πλατίνα. Επίσης ποίκιλλε το χρώμα του κάτω στρώματος γυαλιού με τέτοιο τρόπο ώστε να έχει διάφορα χρώματα και τόνους χρυσού και ασημένιου (πράσινο, κίτρινο, μπλε και μαύρο για μεγαλύτερη ανταύγεια του χρυσού). Σήμερα οι χρυσές και αργυρές ψηφίδες περιέχουν αντίστοιχα νικέλιο, τσίγκο και χαλκό.
